Pošalji dokument na e-mail

Kolektivni ugovor ima obilježja autonomnog i profesionalnog izvora radnog prava, s obzirom da ga stvaraju nedržavni, autonomni subjekti na koje će se primjenjivati njegove odredbe, odnosno, primjenjivat će se na njihove članove. Ipak, kažemo da su kolektivni ugovori „sankcionisani organiziranom prisilom države“, s obzirom da država^[1] određuje njihov naziv, sadržaj (predmet), subjekte, način sklapanja (redoslijed pregovaranja, faze pregovaranja, tijela i rokove za sklapanje kolektivnog ugovora), tarifni karakter (tarifni dio), način rješavanja sporova, način objavljivanja, registracije, kontrolu primjene (inspekcija rada) i druga pitanja. Kolektivni ugovori imaju karakter profesionalnog akta jer ih stvaraju profesionalna udruženja (sindikati, poslodavci). To je opšti pravni akt specifične pravne prirode koji se zaključuje u pisanoj formi između poslodavaca ili reprezentativnih udruženja poslodavaca, na jednoj strani, i reprezentativnih sindikata ili udruženih reprezentativnih sindikata, na drugoj strani, a kojim se, u skladu sa zakonom i drugim propisima, uređuju prava, obaveze i odgovornosti iz radnog odnosa, postupak izmjena i dopuna kolektivnog ugovora, međusobni odnosi učesnika kolektivnog ugovora i druga pitanja od značaja za radnike i poslodavce. „Kolektivni ugovori imaju, kao i drugi akti koji regulišu društvene odnose, četiri sfere važenja, prostornu, vremensku, materijalnu i personalnu.”^[2]

“Kolektivni ugovor ima normativni učinak. On je propis. Ima i ugovorni učinak jer jedan drugi ne isključuje. Kolektivni interes u kolektivnom ugovoru nije zbroj pojedinačnih interesa, već interes ukupnosti radnika”^[3].

Predmet i pravna priroda kolektivnog ugovora proizilaze, dakle, iz dvije vrste odredaba koje sadržavaju i to: normativno-pravne i obligaciono-pravne odredbe, što generira i svojevrsnu ambivalentnost ovog izvora prava i otvara pitanje:

„da li su kolektivni ugovori zakon ili ugovor“?

Iako se kolektivni ugovor razlikuje od opšteg pojma ugovora po sadržaju, po subjektima koji ga zaključuju kao i po pravnom učinku svaki kolektivni ugovor po mehanizmu svog formiranja, ipak, je ugovor.

Nauka radnog prava poznaje više različitih postavki (teorija) o pravnoj prirodi kolektivnih ugovora.

„U osnovi se radi o:

• ugovornoj teoriji pravne prirode kolektivnog ugovora;
• vanugovornoj (ili statusnoj – normativnoj) teoriji;
• teoriji dupliciteta (ili mješovitoj teoriji);“^[4]

U teoriji radnog prava zemalja u kojima dominira ugovorna teorija pravne prirode kolektivnih ugovora^[5], izraženo je stanovište da kolektivni ugovori, u pogledu svog nastanka i forme, predstavljaju ugovor građanskog prava, odnosno izraz autonomne volje učesnika u njegovom zaključivanju.

U zemljama u kojima je zastupljena vanugovorna teorija^[6], prevladava stav po kojem kolektivni ugovor treba smatrati institutom radnog, a ne institutom građanskog, tj. obligacionog prava. Vanugovorna teorija kolektivne ugovore definira kao pravne propise koji se odnose na sve članove određene grupe, uključujući i one koji u trenutku zaključivanja kolektivnog ugovora nisu bili njeni članovi.

Teorija dupliciteta, koja udružuje prethodne teorije, počiva na tome da kolektivni ugovor sadrži elemente ugovorne (obligaciono-pravne odredbe kolektivnog ugovora) i normativne prirode (normativno-pravne odredbe kolektivnog ugovora).

Niz teorija, iz oblasti prava, ekonomije, političkih nauka, istorije i sociologije, nastoje da definišu i objasne prirodu kolektivnog ugovora i kolektivnog pregovaranja. Jedna od tih teorija sugeriše da je kolektivno pregovaranje ljudsko pravo^[7], i da time zaslužuje pravnu zaštitu.

Na bazi navedenih teorija mogu se izdiferencirati neka specifična obilježja koja kolektivne ugovore diferenciraju u odnosu na druge akte u hijerarhiji pravnih akata, te im daju individualnost i status profesionalnog akta kojim se uređuju režim rada i radni odnosi.

To su:

• kolektivni ugovor je pravni akt – ugovor, ugovor – pravni propis, koji se zaključuje na osnovu izražene saglasnosti predstavnika dvaju strana od kojih je jedna predstavnik „rada“, a druga predstavnik „kapitala“(vlasnika-poslodavca);
• kolektivni ugovor je nedržavni, autonomni, profesionalni akt, zaključen između legitimnih i legalnih profesionalnih organizacija (poslodavaca i sindikata);
• kolektivni ugovor je akt koji se uvijek zaključuje u pisanoj formi;
• kolektivni ugovor je opšti akt (propis, ugovor – zakon) koji sadrži opšte norme na osnovu kojih se zaključuju individualni ugovori o radu (uslovi rada i zapošljavanje).

Obligacioni dio kolektivnih ugovora

Obligaciono - pravni^[8] dio kolektivnog ugovora se odnosi na strane koje su zaključile kolektivni ugovor, te na strane koje su mu naknadno pristupile.

Obligaciono-pravni dio kolektivnog ugovora najčešće sadrži klauzule o socijalnom miru, metodima mirnog rješavanja radnih sporova, participaciji i obavezi djelovanja na svoje članstvo, a riječ je o slijedećim klauzulama:

1. klauzula sindikalne sigurnosti:

1. klauzula isključivog predstavljanja zaposlenog – “Sole bargaining”^[9];
2. “Agency shop” klauzula^[10];
3. “Closed shop” klauzula^[11];
4. “Union shop” klauzula^[12]; i
5. “Check – off ”klauzula automatske uplate članarine;

2. klauzula sindikalnog mira;
3. obaveza djelovanja stranaka na svoje članove da poštuju ugovor;
4. klauzula o mirnim metodama rješavanja kolektivnih radnih sporova i
5. klauzula o participaciji (učešće zaposlenih u odlučivanju u preduzeću).

Obligaciono - pravne odredbe kolektivnih ugovora imaju pravni učinak inter partes, odnosno, obavezuju isključivo ugovorne strane.

Normativni dio kolektivnih ugovora

Normativno - pravni dio kolektivnog ugovora se odnosi na članove strana koje ga zaključuju, odnosno članove koji mu naknadno pristupe. Normativni dio kolektivnog ugovora djeluje kao zakon u odnosu na poslodavce koji su članovi udruženja poslodavaca koje je sklopilo kolektivni ugovor. Jednako tako, iz normativnog dijela nesumnjivo proizlaze prava i obaveze i za članove sindikata koji je sklopio kolektivni ugovor. U odnosu na pojedinačne ugovore o radu kolektivni ugovor djeluje kao zakon. Zbog normativnog učinka kolektivnog ugovora propisana je i obaveza njegovog objavljivanja. Zbog načela jednakosti u mogućnostima i tretmanu zaključeni kolektivni ugovor se primjenjuje na sve zaposlenike kod jednog poslodavca, na članove sindikata i one koji to nisu, te na one zaposlenike čiji sindikat nije stranka kolektivnog ugovora^[13], djelujući, dakle, erga omnes. Na ovaj način se kod jednog poslodavca obezbjeđuje jedinstven radno-pravni režim.

Normativni dio kolektivnog ugovora uređuje prava i obaveze iz radnog odnosa i/ili u vezi sa radnim odnosom, a sadrži odredbe koje se odnose, prije svega, na:

1. prava, obaveze i odgovornosti radnika i poslodavca;
2. zarade (plaće) i druga primanja radnika;
3. radno vrijeme;
4. rad u smjenama, prekovremeni i noćni rad;
5. odmor na radu;
6. godišnji odmor;
7. prevoz na posao i sa posla;
8. prehranu na radu;
9. informisanje i obrazovanje radnika;
10. napredovanje u službi;
11. zaštitu na radu;
12. zaštitu imovine;
13. osiguranje sanitarno-higijenskih uslova na radu;
14. disciplinsku odgovornost radnika;
15. osiguranje uslova za rad sindikata i
16. druga prava i obaveze koje proizlaze iz odnosa između poslodavaca i radnika.

Normativne odredbe kolektivnog ugovora imaju neposredan i opšti pravni učinak, što znači da se primjenjuju neovisno od toga da li su sadržane u individualnom (pojedinačnom) ugovoru, a individualnim ugovorom ne mogu se radniku nametnuti uslovi nepovoljniji od onih koji su normirani kolektivnim ugovorom, već samo isti ili povoljniji uslovi. Shodno pomenutom, možemo reći, da normativne odredbe kolektivnog ugovora u odnosu na individualni radni odnos imaju praktično isti pravni učinak kao zakon.

U slučaju da poslodavac i radnik sklope individualni ugovor o radu koji nije u skladu sa važećim kolektivnim ugovorom, onda je takav individualni ugovor ništavan od samog početka (ex tunc). Individualni ugovor je ništavan čak i u situaciji ako radnik “izjavi” da se odriče prava iz kolektivnog ugovora o radu.

Tarifni dio kolektivnih ugovora

Tarifni dio kolektivnog ugovora obično je anex ugovora kojim se dodatno artikuliraju, prvenstveno materijalna (ekonomska) prava radnika. Radi se o tzv. eskalaciji plaća^[14], godišnjih odmora, naknada za prevoz, naknada za prehranu na radu, troškova za službena putovanja i dr.

Kad su u pitanju plaće, obično se razrađuju tarifni (platni) razredi, plaće prema složenosti, odgovornosti i uslovima rada, a moguće je utvrditi i usklađivanje plaća sa napr. indeksom potrošačkih cijena.

Kroz rješenja u tarifnom dijelu kolektivnog ugovora najbolje se reflektira pregovaračka sposobnost i snaga sindikata kao strane u kolektivnom pregovaranju. Važno je istaći da prestankom važenja kolektivnog ugovora, prestaju važiti i njegovi aneksi, što se odnosi i na tarifni dio (dodatak).

[1] Mislimo na državu u funkciji zakonodavca. prim. aut.

[2]Gradaščević-Sijerčić, Jasminka, 2009., Zbornik radova – korporativno upravljanje u BiH, Kolektivni ugovori u radnom zakonodavstvu BiH – stanje i održivost granskih kolektivnih ugovora, Sarajevo,  str. 162.

[3]Ravnić, Anton, 2004., Osnove radnog prava, Zagreb, str. 63.

[4] Dedić, Sead, Gradaščević-Sijerčić, Jasminka, 2003., Radno pravo, Sarajevo, str.108.

[5] npr. Njemačka, Italija, Švicarska i druge zemlje. prim. aut.

[6] npr. u Francuskoj i Belgiji, prim. aut.

[7] Član 23 “Zajedničke deklaracije o ljudskim pravima” (Universal Declaration of Human Rights) naglašava da je mogućnost organiziranja sindikata fundamentalno ljudsko pravo. Tačka 2 (a) u ILO “Deklaraciji o fundamentalnim principima i pravima na radu” (Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work) definiše da je “sloboda udruživanja i efektivno priznavanje prava na kolektivno pregovaranje” jedno od najvažnijih prava radnika. Vrhovni sud Kanade je 2007 detaljno pregledao zahtjev da se kolektivno pregovaranje smatra kao ljudsko pravo. Nakon analize ovaj Sud je zaključio da: “pravo na kolektivno pregovaranje povećava ljudski dignitet, slobodu i samostalnost radnika dajući im mogućnost da utiču na uspostavljanje pravila na radnom mjestu, te na taj način uspostave određenu kontrolu nad jednim od glavnih aspekata svog života, a to je posao”.

[8] Za obligaciono-pravni dio kolektivnih ugovora u literaturi se često koristi i naziv “obavezni” ili “ugovorni” dio. prim. aut.

[9] Ova klauzula odnosi se na situaciju u kojoj jedan sindikat ima ekskluzivna prava za pregovaranje u odnosu na jednu kategoriju radnika (npr. „Sindikat novinara“ ima isključiva prava pregovaranja kad su u pitanju prava novinara). Ova klauzula je zaštićena u nacionalnim zakonodavstvima nekih zemalja, a u nekim je zemljama označena neustavnom. prim. aut.

[10] Ova klauzula predstavlja oblik sindikalnog sigurnosnog sporazuma gdje poslodavac može zaposliti radnika neovisno o sindikalnoj pripadnosti i radnik koji nije član sindikata ne mora pristupiti sindikatu da bi ostao zaposlen, ali mora participirati u troškovima kolektivnog pregovaranja i drugih aktivnosti sindikata. O ovoj klauzuli sporazumijevaju se sindikat i poslodavac. Ova klauzula različito se primjenjuje od zemlje do zemlje, uključujući i zemlje gdje se ne primjenjuje. MOR-a ostavlja svakoj pojedinačnoj zemlji da se odredi u odnosu na ovaj mehanizam. prim. aut.

[11] Radi se o obliku sindikalnog sigurnosnog sporazuma pod kojim se poslodavac obavezuje da će zapošljavati isključivo radnike koji su članovi određenog sindikata. Ovakva praksa odavno je ocijenjena kao diskriminatorska, te je kao takva označena nezakonitom. prim. aut.

[12] Radi se o formi sindikalne sigurnosne klauzule koja obavezuje poslodavca da radnicima koji nisu članovi sindikata, nakon određenog vremena, posao kod tog poslodavca uslovi članstvom u određenom sindikatu. Ovakva praksa odavno je ocijenjena kao diskriminatorska, te je kao takva označena nezakonitom. prim. aut.

[13] Odnosi se na situaciju kada kod jednog poslodavca djeluje više sindikata. prim. aut.

[14] Plaće se utvrđuju prema odgovarajućim kriterijima u odnosu na tzv. osnovicu, odnosno u odnosu na “najnižu plaću”, a isti princip vrijedi i za utvrđivanje drugih prava. prim. aut.