Pošalji dokument na e-mail

Radni odnosi regulišu se zakonima i podzakonskim aktima, kolektivnim ugovorima različitog teritorijalnog i personalnog važenja, odnosno različitog nivoa zaključivanja, te opštim i pojedinačnim aktima. Svi ovi izvori radnog prava u međusobnoj interakciji, sinergiji i hijerarhiji imaju komplementaran odnos, te kao takvi predstavljaju sistem izvora radnog prava. S obzirom da je kroz različite izvore moguć diverzitet prava, to je opšte pravno pravilo da se, ako zakonom nije drugačije određeno, primijenjuje za radnika povoljnije pravo u skladu sa pravnim principom in favorem laboratoris.

- Odnos između kolektivnog ugovora i zakona i podzakonskih akata

Kolektivni ugovori u sistemu izvora radnog prava spadaju u grupu autonomnih, odnosno nedržavnih izvora. Oni u nekim zemljama predstavljaju osnovni akt regulisanja uslova rada,^[1] dok u nekim zemljama imaju karakter dopunskog akta^[2]. U hijerarhiji pravnih akata kolektivni ugovor je pozicioniran niže od zakona i podzakonskih akata.  Shodno tome, a imajući u vidu princip zakonitosti^[3], kolektivni ugovor mora biti u skladu sa zakonom i podzakonskim aktima. Odredbe kolektivnog ugovora prvenstveno ne smiju biti suprotne kogentnim^[4] zakonskim odredbama. Kolektivni ugovor ne smije sadržavati odredbe kojima se radnicima daju manja prava ili utvrđuju nepovoljniji uslovi rada od prava i uslova koji su utvrđeni zakonom. Ako kolektivni ugovor eventualno sadrži takve odredbe, tada se umjesto njih primjenjuju odgovarajuće odredbe zakona. Ustvari zakon sadrži minimum prava (zaštite),^[5]tako da se nivo zaštite, aktom niže pravne snage, ne može spustiti ispod tog utvrđenog zakonskog minimuma. Odredbe kolektivnih ugovora, sa druge strane, mogu, derogirati dispozitivne zakonske odredbe, ako su odredbe kolektivnog ugovora in melius (bolje) za radnika. Nepovoljniji uslovi rada od onih utvrđenih zakonom mogu se ugovoriti kolektivnim ugovorom isključivo u slučaju kad je to izričito utvrđeno zakonom, odnosno, na bazi zakonom utvrđenog ovlaštenja.

- Odnos između kolektivnih ugovora i opštih akata

U opšte akte spadaju akti kojima se regulišu radni odnosi u preduzeću^[6]. Opšti akti zajedno sa kolektivnim ugovorima spadaju u autonomne opšte akte^[7]. Između kolektivnih ugovora i opštih akata postoje razlike u odnosu na subjekte i način donošenja, te u odnosu na teritorijalno i personalno važenje, iz čega proizilazi i njihova različita pravna snaga i  hijerarhijski odnos. U pravilu kolektivni ugovori su na višem hijerarhijskom nivou u odnosu na opšte akte^[8], tako da imaju jaču pravnu snagu u odnosu na opšte akte, koji slijedom toga moraju biti u skladu sa kolektivnim ugovorom. Opštim aktom poslodavca se u tom smislu mogu derogirati kolektivni ugovori samo ako utvrđuju veći obim prava i zaštite radnika od onog utvrđenog u kolektivnom ugovoru.

Međutim, postoji i jedan problem u utvrđivanju hijerarhije između ovih dvaju izvora radnog prava u situaciji kada se radi o kolektivnom ugovoru na nivou preduzeća. Naime, opšti akt i tzv. kućni kolektivni ugovor se poklapaju u pogledu prostornog i personalnog važenja, a nerijetko se poklapaju i u predmetu regulisanja. Pitanje utvrđivanja njihove hijerarhije se nameće i postaje problem u situaciji kada oba akta regulišu isti odnos, a predviđaju različita, odnosno protivrječna rješenja.

Za rješenje ovog problema postoji više pravnih uporišta. U prvom redu problem se rješava prema principu „in peius“, odnosno primjenom akta povoljnijeg za radnika.  Drugi pristup počiva na tzv. vremenskom kriteriju, odnosno u primjeni akta koji je kasnije donijet, po principu „lex posteriori derogat lex priori“.  Naravno problem ne postoji ukoliko je aktom više pravne snage utvrđen hijerarhijski odnos između opšteg akta i kolektivnog ugovora na nivou preduzeća.^[9]

- Međusobni odnos kolektivnih ugovora

Na području jedne zemlje zaključuju se i istovremeno funkcioniraju (proizvode pravni učinak) veliki broj kolektivnih ugovora.^[10] Za razliku od odnosa između kolektivnih ugovora i državnih (heteronomnih) akata, utvrđivanje odnosa između samih kolektivnih ugovora ne počiva na tako jasnim kriterijima.

U pravilu između kolektivnih ugovora nema hijerarhiije, već se radi o odnosu koordinacije i zavisnosti. U tom smislu može se reći da svi kolektivni ugovori imaju jednaku pravnu snagu, što znači da između njih nema odnosa hijerarhije.

Uvažavajući navedeno, ipak je kod utvrđivanja međusobnog odnosa kolektivnih ugovora važno imati u vidu slijedeće elemente:

• Subjekti koji zaključuju kolektivni ugovor;
• Teritorija za koju se primjenjuje (nivo);
• Vrijeme donošenja;
• Karakter kolektivnog ugovora.

Pored navedenog važno je istaći da je najubjedljiviji elemenat za određivanje „prednosti“ određenog kolektivnog ugovora, vezan za primjenu principa in favorem laboratoris, odnosno, prednost se u pravilu daje kolektivnom ugovoru kojim se utvrđuju povoljnija prava za radnike.

- Odnos između kolektivnog ugovora i individualnog ugovora o radu

Kada je u pitanju odnos kolektivnog ugovora i individualnog ugovora o radu, onda se može reći da je taj odnos skoro isti kao i odnos opšteg i pojedinačnog pravnog akta. U individualnim ugovorima o radu ne smije biti manje prava nego što je to određeno kolektivnim ugovorom, niti individualni ugovor o radu smije biti u suprotnosti sa kolektivnim ugovorom.

Odredbe kolektivnog ugovora imaju opšte pravno dejstvo i kao takve one dopunjuju ili zamjenjuju zakonske norme. U pravilu kolektivni ugovor se ne primjenjuju direktno, tj. neposredno, već djeluje kao opšti akt na osnovu kojeg se zaključuje individualni ugovor o radu.

Kolektivni ugovor djeluje, dakle, kao zakon prema pojedinačnim ugovorima o radu, ali samo u pogledu zaštite minimuma prava radnika (ne kao maksimum). Pojedinačnim ugovorom o radu, ugovaraju se, dakle, u pravilu rješenja koja su za radnika povoljnija od onoga što sadrži kolektivni ugovor koji se primjenjuje na taj individualni ugovor o radu.

[1] npr. Švedska, Engleska i dr. prim. aut.

[2] Radi se o zemljama u kojima je intervencija zakonodavca u radne odnose izraženija. U Bosni i Hercegovini, cijeneći predmet kolektivnog pregovaranja i obuhvat materije radnih odnosa koje regulišu, možemo reći da imaju upravo karakter dopunskog izvora radnog i socijalnog prava. prim. aut.

[3] Prema principu zakonitosti niži akti ne mogu biti u suprotnosti sa višim, odnosno moraju biti u skladu sa njima. prim. aut.

[4] Pravne norme dijele se na kogentne (prisilne) i disjunktivne, koje se opet dijele na altenativne i dispozitivne. Kogentna pravna norma se može ilustrirati stavom „ovako i nikako drugačije“, što dakle ima imperativan i naređujući karakter, ne ostavljajući, npr. ugovornim stranama, da same odlučuju o određenom pitanju (kogentnoj normi). Alternativna norma podrazumijeva stav „moram, ali varijantu koju hoću“, dok je dispozitivna pravna norma izražena u stavu „mogu, ali ne moram“. Kod kolektivnog ugovaranja disjunktivne pravne norme ulaze u područje predmeta pregovaranja, i to alternativne norme u pogledu dogovora o izboru rješenja (alternative), te dispozitivne u smislu kreiranja obostrano prihvatljivog rješenja. prim. aut. Vidjeti šire: Hasić, Zijad, 2010., Struktura prava, Sarajevo, str. 57.–70.

[5] Radi se o opšteprihvaćenom stavu. prim. aut.

[6]Radi se o pravilnicima, odlukama kojim se na opšti način uređuju radni odnosi, poslovnicima i drugim aktima. prim. aut.

[7] Pored autonomnih akata koji su izraz autonomne volje strana (ugovornih), postoje i heteronomni (državni) akti (izvori prava). Autonomni su izvori oni koje stvaraju sami sudionici procesa ugovaranja u granicama slobode koju im je dao zakonodavac. Primjena autonomnih izvora počiva na volji stranaka. Kolektivni ugovori su, dakle, autonomni izvori prava. Heteronomni izvori prava su izvori koje je donio zakonodavac. To su zakoni i podzakonski akti. Kogente (prisilne) odredbe heteronomnih izvora imaju prednost, odnosno, jaču pravnu snagu od autonomnih izvora prava. prim. aut. Vidjeti šire: Hasić, Zijad, 2010., Struktura prava, Sarajevo, str. 143.–196.

[8] Ovo posebno važi za opšte i posebne kolektivne ugovore. prim. aut.

[9] Ova hijerarhija se najčešće uspostavlja zakonom. prim. aut.

[10] O vrstama kolektivnih ugovora već smo govorili u tački 2.5. „Vrste kolektivnih ugovora“. prim. aut.